سن گندم

لطفا از تمام مطالب دیدن فرمایید.

سن گندم

(Hemi: Scutelleridae)

Eurygaster integriceps

این گونه سن گندم می باشد که کاسه پشتک نامیده می شود. این سن از زمان قبل از نادرشاه در ایران وجود داشته است ولیکن اولین گزارش کتبی آن در سال 1306 بوده است.

مهمترین مناطق سن خیز در کشور استانهای فارس، همدان، کرمانشاه، مرکزی، کردستان، اصفهان، لرستان و تهران می باشد.

از دلایل طغیان سن گندم در ایران می توان به تخریب مراتع در اثر چرای بی رویه دام ها و نابودی زیستگاههای طبیعی آفت و نیز گسترش کشت بی رویه غلات سبب انتقال آفت از مراتع به مزارع شده و همچنین از بین رفتن دشمنان طبیعی از مصرف بی رویه سموم اشاره کرد. به این ترتیب با توجه به موارد فوق این حشره به یک آفت مهم کشاورزی تبدیل شده است.

این حشره بسیارپلی فاژ است و از ارقام مختلف گندم، جو، چاودار و یولاف وهمچنین گونه های وحشی گرامینه و خانواده های دیگر تغذیه می کنند.

مناطق انتشار

این آفت در شمال افریقا،غرب آسیا، بلغارستان، آلبانی، یونان، ترکیه، سوریه، ایران، عراق، اسرائیل، عربستان سعودی، افغانستان و در شمال پاکستان دیده می شود و خسارت زا می باشد. در قزاقستان قرقیزستان ،تاجیکستان، ترکمنستان، ازبکستان، اوکراین، روسیه و در شمال قفقاز نیز گسترش یافته است.

در ایران این آفت در تمام مناطق گندم کاری دیده می شود و تنها در گرگان و گنبد که سن E. maura فعالیت می کند سن گندم دیده نمی شود.

تراکم سن گندم در مناطق مختلف کشور متفاوت است در بین مناطق آبی از مناسب ترین جاها دشت ورامین و بین مناطق دیم می توان منطقه کرمانشاه را نام برد.هر چقدر که از شرایط اقلیمی این دو منطقه فاصله گرفته شود از تراکم آفت کاسته می شود. با توجه به تحقیقات دکتر رجبی در سال 82 هر قدر که میانگین درجه حرارت سالانه نسبت به ورامین یا کرمانشاه کاهش یا افزایش پیدا کند جمعیت سن گندم به همان نسبت کاهش پیدا می کند به این ترتیب در بین مناطق دیم، هر قدر منطقه ای از منطقه کرمانشاه سردتر یا گرمتر باشد از میزان فعالیت سن گندم کاسته می شود.

خسارت سن گندم

این آفت به دو صورت کمی و کیفی به محصول خسارت وارد می کند.

خسارت کمی:

حشرات بالغ زمستان گذران آفت که اصطلاحا سن های مادر خوانده می شوند به صورت کمی به محصول خسارت وارد می کنند. به این ترتیب که به تغذیه از جوانه های ساقه دهنده و خوشه دهنده می پردازد و مزرعه را به علفزار تبدیل می کنند.اگر خوشه تشکیل شود تغذیه از خوشه توسط این حشرات صورت می گیرد و باعث خوشه سفیدی می شود.

خسارت کیفی:

توسط پوره های سن سوم و حشرات کامل نسل جدید صورت می گیرد که ضمن تغذیه از دانه های گندم در مراحل شیری و خمیری با تزریق آنزیمی به داخل دانه ها باعث تخریب پروتئین گلوتن گندم می شود و خاصیت نانوایی گندم را از بین می برند اگر از هر صد دانه گندم 5 دانه آلوده به سن باشد این گندم به درد نانوایی نمی خورد دانه های آلوده چروک خورده و در روی آنها یک نقطه سیاه رنگ که محل ورود قطعات دهانی حشره است دیده می شود که اطراف آن هاله ای به رنگ زرد روشن مشاهده می گردد.

میزان خسارت کیفی سن گندم در مرحله بلوغ از پوره سن 5 و پوره سن 5 از پوره سن 4 بیشتر است .

مورفولوژی سن گندم

طول حشره کامل 5/12 - 8 و عرض آن 5-8 میلیمتر است. و علت اصلی دامنه نسبتا وسیع تغییرات در اندازه حشره کامل شیوه زندگی آفت است که بر اساس بررسیها و مشاهدات در سراسر مناطق سن خیز کشور این حشره 2 شیوه زندگی دارد که این خود منجر به تغییراتی دراندازه آفت شده است. جمعیتی از این حشره که در زیستگاههای طبیعی واقع در ارتفاعات زندگی می‌کنند و ضمن تغذیه از گیاهان غیر زراعی بخصوص گندمیان و بدون آنکه پروازهای قابل توجهی انجام دهند، به زاد و ولد می‌پردازند.

افراد این گروه کوچک و طول و عرض آنها به ترتیب 5/10 - 8 و 8/6 - 5 میلیمتر است. در حالی که گروه دوم از این حشره که از گندم و جو تغذیه می‌کنند بخصوص آنهایی که به مزارع آبی حمله ‌ور می‌شوند جثه‌ای بزرگتر دارند. رنگ حشره کامل بسیار متغیر بوده و رنگ عمومی آنها قهوه‌ای و زرد خاکی است که این نیز از روشن تا تیره تغییر می‌کند. به علاوه نمونه‌هایی به رنگ سیاه، قرمز،‌ مسی و زرد کهربایی نیز دیده می‌شود. سطح پشتی حشره کامل ممکن است عاری از هر گونه لکه مشخص و یا دارای لکه‌های تیره با ابعاد و شکلهای مختلف بخصوص روی سپر دیده می‌شود. سر حشره مثلثی است و نوک آن به جلو امتداد دارد. نزدیک خط فاصل بین سر و سینه دو چشم ساده و در دو گوشه جانبی سر دو چشم مرکب دیده می‌شود.

حشره بالغ از نظر جنسی dimorphous می باشد تنها اختلاف در شکل ظاهری حشرات کامل نر و ماده مربوط به قطعات بیرونی دستگاه تناسل آنهاست که در انتهای قسمت زیرین شکم واقع است.بند آخر شکم در حشرات ماده به صورت صفحه ذوزنقه ای با یک شکاف طولی مشخص می باشد و در حشرات نر به شکل یک بشقاب بزرگ می باشد این قطعه در حشرات نر ساده است و هیچگونه تقسیم بندی در آن دیده نمی‌شود در حالی که در حشرات ماده به 6 قسمت بزرگ و دو قسمت کوچک تقسیم می‌شود. تخم حشره کروی و قطر آن یک میلیمتر است. رنگ تخم تازه سبز روشن است و روی تخم سوراخهای تنفسی واقع است. رنگ پوره‌های سن اول بلافاصله بعد از خروج از تخم سبز بسیار روشن است که پس از چند ساعت متمایل به سیاه می‌شود.

بیولوژی سن گندم

زمستان به صورت حشره کامل در حالت دیاپوز و غالبا" در ارتفاعات سپری می کند و با مساعد شدن شرایط محیطی در اواخر زمستان یا اوایل بهار و بسته به مناطق مختلف ریزش سن ها از ارتفاعات به سمت مزارع متفاوت است زودترین زمان ریزش مربوط به مناطقی از استانهای سیستان و بلوچستان، کرمان و فارس است که در بهمن ماه صورت می گیرد و دیرترین زمان ریزش به مناطقی ازاستانهای اصفهان و اردبیل است که در اردیبهشت ماه صورت می گیرد.سن مادر با ورود به مزارع به تغذیه از برگ و ساقه می پردازد و هر قدر میزان ذخیره مواد غذایی آفت در سال قبل بیشتر باشد طول دوره تغذیه کاهش مییابد. تخم گذاری حشرات کامل در روی برگ ها و خوشه ها و روی کلوخه ها صورت می گیرد که به صورت دسته جمعی انجام می شود پس از حدود یک یا دو هفته پوره سن 1 از تخم خارج شده و ابتدا به حالت دسته جمعی مشاهده می شود و پس از مدتی به روی بخش های مختلف گیاه حرکت می کند. تغذیه از سن دوم پورگی شروع می شود و با افزایش سن پورگی میزان تغذیه هم افزایش می یابد پس از ظهور حشره بالغ حرکت به سمت ارتفاعات برای تابستان گذرانی حدودا" از اواسط خرداد تا مهرانجام می شود.این حشره در ارتفاعات و پس از استقرار در آنجا جابجایی هایی را صورت می دهد که معمولا" از شیب های بالا به سمت پایین در آن صورت می گیرد. در اوایل پاییز حشرات بالغ پس از وقوع اولین بارندگی ها آخرین جابجایی خودشان را صورت می دهند و در جاهایی مستقر می شوند که تابش بیشتر آفتاب داشته باشد و به اینترتیب بقیه پاییز و زمستان را به این شکل سپری میکنند تلفات سن ها در محل های تابستان گذرانی و زمستان گذرانی به میزان مواد چربی ذخیره شده در بدنشان بستگی دارد. و معمولا" درصد تلفات در مناطق تابستان گذرانی خیلی کم در مناطق زمستان گذرانی که یخبندان هم دارد خیلی بالاست. این آفت یک نسل در سال دارد.

کنترل زراعی آفت

مهمترین مورد در کنترل آفت جلوگیری از کشت گندم و جو در مناطق تخریب شده و همچنین احیای مراتع است در ارتباط با افزایش جمعیت سن گندم کودهای شیمیایی اهمیت زیادی دارند به این ترتیب که کودهای ازته باعث افزایش تخم ریزی سن گندم شده است و همچنین سبب شده دوره رشدی سن گندم کمی افزایش پیدا کند و به این ترتیب پوره ها فرصت داشته باشند تا تکامل پیدا کنند. از بین بردن علف های هرز به خصوص به هنگام رسیدن دانه های گندم اهمیت زیادی در کاهش جمعیت سن گندم دارد. برداشت زود هنگام گندم باعث می شود که محصول زودتر از دسترس آفت خارج شود و در نتیجه مواد غذایی کمتری را ذخیره کند کاشت زود هنگام گندم و یا استفاده از ارقام زودرس به دلیل اینکه آفت قادر است خود را با مراحل رویشی گیاه سازگار کند روش مناسبی محسوب نمی شود.

در بسیاری از نوشته ها، کشت جو به جای گندم، زود کاشت گندم و استفاده از ارقام زودرس گندم، به عنوان یکی از روش های موثر در کاهش جمعیت و خسارت سن گندم توصیه شده است. نتایج بررسی های رضابیگی(1377) نشان داده است که زودرسی گندم و کشت جو به جای گندم به واسطه زودرسی آن در کاهش جمعیت سن گندم چنـدان موثر نیسـت و سن گندم قادر است با ارقام جو که در شرایط ورامین 7-10 روز زودتر می رسند خود را تطابق دهد. کاهش وزن سن های نسل جدید در مزارع جو نیز نمی تواند عامل چندان موثری در کاهش جمعیت سن گندم باشد زیرا که با برداشت جو احتمال پرواز سن ها به مزارع گندم بسیار زیاد است و این سن ها قادر اند ضمن وارد کردن خسارت، تغذیة خود را نیز کامل کنند.

برداشت سریع گندم یکی دیگر از روش های توصیه شده برای کاهش جمعیت و خسارت سن گندم است. طبق بررسی های رجبی(1372) سن های نسل جدید به هنگام ظهور حدود 70 میلی گرم وزن دارند و در زمان رسیدن محصول، وزن آنها به 113 میلی گرم و در زمان مهاجرت آنها به پناهگاه های زمستانه وزن آنها به 130-150 میلی گرم می رسد. از طرفی قسمت اعظم سن زدگی دانه ها توسط سن های نسل جدید ایجاد می شود و بیشترچربی ذخیره شده در بدن سن ها، حاصل تغذیه آنها در این دوره است. برداشت سریع گندم ضمن ایجاد تلفات در جمعیت پوره هایی که در مرحلة رسیدن گندم کامل نشده اند، کاهش سن زدگی، کاهش وزن سن ها و در نتیجه تلفات بیشتر آنها در پناهگاه های زمستانه را به همراه خواهد داشت. طبق بررسی های حق شناس و همکاران(1377) در منطقة چهار محال و بختیاری، در سال های اخیر سن های نسل جدید قبل از رسیدن و برداشت محصول، به سمت پناهگاه های تابستانه پروازمی کنند. در چنین مناطقی، این روش کارایی لازم را نخواهد داشت.

کنترل بیولوژیک آفت

از زنبورهای پارازیتوئید خانواده Scelionidae جنس های :

Telenomus sp.

Trissolcus grandis

Trissolcus semistriatus

Trissolcus vassilievi

Trissolcus rufiventris

Trissolcus basalis

در بین گونه های فوق T. grandis گونه غالب این زنبورها در اکثر مناطق کشور می باشد. میزان پارازیتیسم تخم توسط این زنبورها از منطقه ای به منطقة دیگر متفاوت است و در اکثر مناطق کشور این زنبورها یکی از عوامل کلیدی کاهش جمعیت سن گندم به شمار می آیند. این زنبورها بیشتر در زیر پوستک درختان میوه سردسیری زمستان گذرانی می کنند و قبل از ورود به مزارع از شهد گل های این درختان تغذیه می کنند(رجبی، 1379). جلوگیری از سمپاشی های بی رویه و ایجاد تنوع در اکوسیستم های زراعی از طریق ایجاد باغ و یا کاشت درختانی مثل بید و بادام و غیره در کنار نهر های حاشیه مزارع، روشی مناسبی برای حفظ و حمایت این زنبورها و افزایش کارایی آنها است.

کنترل بیولوژیکی سن گندم با استفاده از پرورش انبوه زنبورهای پارازیتوئید تخم طی سال های (43-1325) در ورامین و اصفهان صورت گرفته است(زمردی،1340و زمردی، 1371). دیاپوز اجباری سن گندم و عدم امکان پرورش انبوه آن برای تکثیر زنبورها، عدم اطلاع دقیق از بیواکولوژی این زنبورها و گرایش به سمت استفاده از سموم شیمیایی به دلیل سهولت کاربرد و کم اطلاع بودن از اثرات جانبی مصرف این سموم، کنترل بیولوژیکی سن گندم با استفاده از این عوامل متوقف شد. از آن زمان تا کنون تحقیقات وسیعی در رابطه با زنبورهای پارازیتوئید سن گندم صورت گرفته است. بیواکولوژی این زنبورها وپرورش انبوه آنها توسط صفوی(1352)، رجبی و امیرنظری(1367)، تقدسی(1370) و ایرانی پور(1375) صورت گرفته و امیرمعافی (1379) سیستم میزبان- پارازیتوئید بینT. grandis و تخم سن گندم را مطالعه کرده است. در رابطه با پرورش انبوه این زنبورها با استفاده ازتخم سن((Graphosoma lineatum بررسیهای در خور توجهی توسط عسگری(1374)، شاهرخی(1376) و عسگری(1380) صورت گرفته است. با استفاده از مجموع اطلاعات بدست آمده درخصوص این زنبورها، می توان پرورش انبوه و رهاسازی آنها را به عنوان یکی از روش های مبارزه در برنامة مدیریت تلفیقی سن گندم مورد استفاده قرار داد.

از خانواده Encyrtidae جنس :

Ooencyrtus spp.

که پارازیتوئید تخم سن گندم هستند.

برخی از مگس های پارازیتوئید از خانواده Tachinidae در کنترل پوره های سن 4 و 5 و حشره بالغ نقش دارند. برخی از گونه های این خانواده عبارتند از:

Ectophasia oblonga

Heliozeta helluo

Elomyia lateralis

Phasis subcoleoptrata

Ectophasia crassipenis

در اکثر مناطق کشور Heliozeta helluo گونة غالب می باشد. در رابطه با بیواکولوژی این مگس ها بررسی های جامعی توسط امیرمعافی(1370) در منطقة کرج، عبادی و جوزیان(1379) در منطقه اصفهان و پیرهادی و رجبی(1381) در لرستان صورت گرفته است.

این مگس ها پارازیتوئید داخلی هستند و سیستم تنفسی خود را به سیستم تنفسی میزبان وصل می کنند و در شرایط آزمایشگاه نیز به سختی روی بدن سن گندم تخم ریزی می کنند و پرورش انبوه آنها در شرایط کنونی امکان پذیر نیست. حشرات کامل این مگس ها برروی گیاهان شهد داری مثل ازمک ،گشنیز، برخی دیگراز گیاهان مرتعی و علف های هرز حاشیة مزارع تغذیه می کنند و با تغذیه از این گیاهان میزان تخم ریزی آنها افزایش مییابد. بالا بردن کارایی این مگس ها از طریق ایجاد تنوع در اکوسیستم های زراعی، و حفظ و حمایت آنها از طریق جلوگیری از سمپاشی های بی رویه از مواردی است که در برنامة مدیریت کنترل سن گندم می بایست به آنها توجه کرد.

چند جدایه از قارچ بیماری زای.Beauveria bassiana Vuill از سن گندم جداسازی شده است و بررسی هایی در رابطه با حساسیت مراحل مختلف رشدی سن گندم در برابر این قارچ توسط طلایی و همکاران( 1379) صورت گرفته است.

کنترل شیمیایی آفت

استفاده از سموم شیمیایی در حال حاضر به عنوان موثرترین روش کنترل سن گندم در ایران و دیگر کشورهای سن خیز دنیا عمومیت دارد.برای تصمیم گیری در خصوص ضرورت یا عدم ضرورت سمپاشی، تعیین تراکم جمعیت سن گندم و روش نمونه برداری اهمیت زیادی دارد. معین نمینی و همکاران(1379) روش نمونه برداری دنباله ای را برای این کار ارزیابی کرده اند. سمومی که پس از برآورد دقیق جمعیت آفت و تشخیص ضرورت مبارزه توصیه می گردد (فنیتروتیونEC 50% لیتر درهکتار)، (فنتیونEC 50% لیتر درهکتار)،(تری کلرفون 80% SP 2/1 کیلو درهکتار)،( دلتامترینEC 2.5% 300 میلی لیتر درهکتار) می باشند. طبق بررسی های شیخی(1379) در بین سموم فوق فنیتروتیون غیر انتخابی عمل می کند و انتخابی ترین حشره کش برای کنترل سن مادر و پوره ها تری کلرفن است که اثرات چندان نامطلوبی روی دشمنان طبیعی ندارد. سموم پایرتروئیدی مثل دلتامترین برای زنبورهای پارازیتوئید تخم خاصیت دورکنندگی دارند و در مرحلة سن مادر توصیه نمی شوند اما این سم اثرات کنترل کنندگی خوبی روی پوره ها دارد.

نظرات شما عزیزان: